Bệnh tiểu đường loại 1 là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa bệnh tiểu đường loại 1

Bệnh tiểu đường loại 1 (Type 1 Diabetes Mellitus, viết tắt T1D) là một bệnh rối loạn chuyển hóa do cơ thể không thể sản xuất insulin, một hormone thiết yếu giúp điều hòa đường huyết. Đây là hậu quả của một quá trình tự miễn dịch, trong đó hệ thống miễn dịch nhầm lẫn và tấn công các tế bào beta ở đảo tụy – nơi sản xuất insulin nội sinh.

Không giống như tiểu đường loại 2, nguyên nhân chính của T1D không liên quan đến kháng insulin mà là thiếu insulin tuyệt đối. Khi tế bào beta bị phá hủy, glucose không thể được đưa vào tế bào để tạo năng lượng, dẫn đến tăng glucose trong máu (tăng đường huyết) mạn tính. Nếu không điều trị, tình trạng này gây tổn thương nhiều cơ quan, đặc biệt là mắt, thận, thần kinh và mạch máu.

Đặc điểm nổi bật của tiểu đường loại 1:

• Khởi phát thường ở trẻ em hoặc thanh thiếu niên
• Không có liên hệ trực tiếp với béo phì hay lối sống
• Bệnh nhân cần tiêm insulin suốt đời để sống

Cơ chế bệnh sinh

T1D là một bệnh tự miễn, nghĩa là hệ thống miễn dịch của chính cơ thể nhận diện nhầm tế bào beta là "kẻ lạ" và phá hủy chúng thông qua cơ chế viêm mạn tính trung gian bởi tế bào lympho T. Quá trình này diễn ra âm thầm trong nhiều tháng đến vài năm trước khi mất hơn 80–90% số lượng tế bào beta và bệnh biểu hiện ra triệu chứng lâm sàng.

Yếu tố di truyền góp phần đáng kể vào nguy cơ mắc bệnh. Các alen thuộc vùng HLA (Human Leukocyte Antigen), đặc biệt là HLA-DR3, HLA-DR4, DQ2 và DQ8, có liên quan đến tăng nguy cơ mắc T1D. Tuy nhiên, di truyền không phải là yếu tố duy nhất. Các yếu tố môi trường như nhiễm virus (Coxsackie B, enterovirus), thiếu vitamin D sớm, hoặc sinh mổ cũng được xem là yếu tố kích hoạt cơ chế tự miễn.

Tóm tắt cơ chế bệnh sinh:

Thông tin chi tiết về cơ chế tự miễn có thể tham khảo tại NCBI: Immunopathology of Type 1 Diabetes.

Vai trò của insulin và hậu quả thiếu hụt

Insulin là hormone do tế bào beta tuyến tụy tiết ra, có chức năng chủ yếu là giúp glucose đi từ máu vào tế bào để được sử dụng làm năng lượng hoặc lưu trữ dưới dạng glycogen trong gan. Khi không có insulin, glucose bị giữ lại trong máu, dẫn đến tăng đường huyết, đồng thời tế bào lại bị thiếu năng lượng.

Thiếu insulin không chỉ làm tăng glucose máu mà còn gây rối loạn chuyển hóa chất béo và protein. Cơ thể sẽ phân giải mỡ để tạo năng lượng, tạo ra thể ceton – sản phẩm gây nhiễm toan. Nếu tích tụ đủ, bệnh nhân sẽ rơi vào tình trạng nhiễm toan ceton đái tháo đường (DKA), một biến chứng cấp nguy hiểm có thể dẫn đến hôn mê hoặc tử vong nếu không được xử lý kịp thời.

Công thức biểu diễn sự mất cân bằng glucose huyết: $\text{Glucose huyết} = \text{Tốc độ hấp thu} - \text{Tốc độ sử dụng} - \text{Tác động của insulin}$

Khi insulin bằng 0, tốc độ sử dụng glucose giảm mạnh, tạo ra khoảng cách lớn giữa hấp thu và sử dụng, gây ra tăng đường huyết trầm trọng.

Triệu chứng lâm sàng

Các triệu chứng của T1D xuất hiện nhanh chóng trong vài ngày hoặc vài tuần. Người bệnh thường gặp các biểu hiện kinh điển của hội chứng "3 nhiều":

• Uống nhiều nước (polydipsia)
• Tiểu nhiều lần và nhiều nước (polyuria)
• Ăn nhiều nhưng vẫn sụt cân (polyphagia + weight loss)

Ngoài ra, còn có thể cảm thấy mệt mỏi, thị lực mờ, dễ bị nhiễm trùng da và niệu đạo.

Trong một số trường hợp, triệu chứng đầu tiên xuất hiện lại là biểu hiện của DKA – thể nặng với các triệu chứng như buồn nôn, nôn, đau bụng, thở nhanh sâu kiểu Kussmaul, hơi thở có mùi trái cây, lú lẫn hoặc hôn mê. Đây là cấp cứu nội khoa đòi hỏi điều trị ngay lập tức.

Bảng sau tổng hợp các triệu chứng thường gặp và mức độ cảnh báo:

Chẩn đoán

Chẩn đoán bệnh tiểu đường loại 1 dựa trên các chỉ số đường huyết trong máu kết hợp với dấu hiệu lâm sàng và các xét nghiệm phân biệt nguyên nhân. Trong hầu hết các trường hợp, bệnh nhân được chẩn đoán khi có các triệu chứng kinh điển và chỉ số đường huyết vượt ngưỡng.

Các tiêu chuẩn chẩn đoán phổ biến được khuyến nghị bởi Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ (ADA):

• Đường huyết lúc đói ≥ 126 mg/dL (7.0 mmol/L) sau ít nhất 8 giờ nhịn ăn
• Đường huyết ≥ 200 mg/dL (11.1 mmol/L) bất kỳ lúc nào kèm triệu chứng kinh điển
• HbA1c ≥ 6.5%
• Glucose huyết sau 2 giờ trong nghiệm pháp dung nạp glucose ≥ 200 mg/dL

Để phân biệt với tiểu đường loại 2, xét nghiệm tự kháng thể là bắt buộc. Các marker miễn dịch bao gồm:

• Kháng thể kháng GAD65 (Glutamic Acid Decarboxylase)
• Kháng thể IA-2 (Insulinoma-associated protein 2)
• Kháng thể kháng insulin (IAA)

Ngoài ra, định lượng C-peptide giúp đánh giá lượng insulin nội sinh; nồng độ thấp hoặc không phát hiện được ủng hộ chẩn đoán T1D. Xem chi tiết tại American Diabetes Association.

Phác đồ điều trị

Do mất hoàn toàn khả năng tiết insulin, người mắc tiểu đường loại 1 bắt buộc phải sử dụng insulin ngoại sinh suốt đời. Không giống tiểu đường loại 2, các thuốc hạ đường huyết uống không có hiệu quả trong điều trị T1D.

Có hai chiến lược chính:

• Liệu pháp insulin nền – bolus: kết hợp insulin tác dụng kéo dài (glargine, detemir) với insulin tác dụng nhanh (lispro, aspart) trước bữa ăn
• Sử dụng bơm insulin liên tục (Continuous Subcutaneous Insulin Infusion – CSII)

Việc kiểm soát đường huyết đòi hỏi đo glucose thường xuyên, điều chỉnh liều theo hoạt động thể chất, khẩu phần ăn và stress. Công nghệ CGM (Continuous Glucose Monitoring) và bơm insulin tích hợp đang giúp bệnh nhân kiểm soát tốt hơn.

Các dạng insulin phổ biến:

Xem hướng dẫn đầy đủ tại Endocrine Society.

Biến chứng cấp và mạn tính

Biến chứng cấp tính nguy hiểm nhất là nhiễm toan ceton đái tháo đường (DKA), xảy ra khi thiếu insulin nghiêm trọng làm tăng phân giải mỡ, sản sinh thể ceton, gây toan chuyển hóa. Triệu chứng gồm đau bụng, thở sâu nhanh, nôn, lơ mơ và có thể dẫn đến tử vong nếu không xử lý kịp thời.

Biến chứng mạn tính của T1D tương tự như tiểu đường loại 2, nhưng có thể xuất hiện sớm hơn nếu không kiểm soát tốt đường huyết:

• Bệnh võng mạc (diabetic retinopathy) → mù lòa
• Bệnh thận (diabetic nephropathy) → suy thận
• Bệnh thần kinh ngoại biên → loét bàn chân, cắt cụt chi
• Bệnh tim mạch → nhồi máu cơ tim, đột quỵ

Việc kiểm soát HbA1c dưới 7% giúp giảm đáng kể nguy cơ các biến chứng này.

Khác biệt giữa tiểu đường loại 1 và loại 2

Mặc dù cùng gây tăng glucose máu, T1D và T2D có sự khác biệt rõ ràng về cơ chế bệnh, đối tượng mắc, triệu chứng và phương pháp điều trị. Tiểu đường loại 1 là bệnh tự miễn, còn loại 2 liên quan đến đề kháng insulin và thường có liên hệ với thừa cân, béo phì.

Bảng so sánh tổng quát:

Tiên lượng và quản lý lâu dài

Nếu kiểm soát đường huyết tốt và theo dõi sát sao, người mắc T1D có thể sống khỏe mạnh với tuổi thọ gần như bình thường. Quản lý bệnh yêu cầu sự phối hợp chặt chẽ giữa bệnh nhân, bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng và công nghệ hỗ trợ.

Các nguyên tắc quản lý hiệu quả:

• Đo glucose huyết thường xuyên (ít nhất 4 lần/ngày hoặc dùng CGM)
• Duy trì HbA1c dưới 7%
• Khám định kỳ: mắt, thận, tim mạch, thần kinh
• Tham gia giáo dục đái tháo đường và hỗ trợ tâm lý

Tiêm insulin đúng liều, ăn đúng giờ, xử lý tốt stress và vận động đều đặn là các yếu tố quan trọng giúp giảm biến chứng và nâng cao chất lượng sống.

Hướng nghiên cứu và điều trị trong tương lai

Nghiên cứu hiện tại đang tập trung vào các hướng mới nhằm chữa khỏi hoặc làm chậm tiến triển bệnh. Cấy ghép tế bào beta, liệu pháp miễn dịch đặc hiệu, tế bào gốc và liệu pháp gene là các chiến lược đầy hứa hẹn.

Một số phương pháp đang được thử nghiệm lâm sàng:

• Liệu pháp tế bào gốc tạo tế bào beta chức năng
• Kháng thể đơn dòng ức chế lympho T tự miễn
• Hệ thống "pancreas nhân tạo" tích hợp AI

Thông tin cập nhật tại JDRF Research cung cấp cơ sở dữ liệu các nghiên cứu thử nghiệm và triển vọng điều trị tương lai.